Конститутио - байгууламж, байгуулал гэсэн латин үг. /ер нь шинжлэх ухаан латин хэлнээс үүссэн юм шиг л баахан латин үг байдгийн/
Орчин үеийн Үндсэн хуулийн анхдагч нь Америк бөгөөд 1787 онд анхны үндсэн хуулиа баталж одоо ч хэрэглсээр байна. Учир нь Америкийн нийгмийн харилцааны тулгуур зарчим өөрчлөгдөөгүй гэсэн үг юм. Үндсэн хууль нь төр ёсны хөгжилтэй салшгүй холбоотой байдаг. Монголын үндсэн хууль өөрчлөгдөж, шинэчлэгдэж ирсэн нь төр иргэний харилцаа, нийгмийн тулгуур зарчим өөрчлөгдөж байсанд оршино.
Үндсэн хууль нь нийгмийн харилцааг зохицуулах төрийн зохицуулалтын хамгийн гол баримт бичиг мөн. Үндсэн хууль нь төр, иргэний харилцааг зохицуулдаг дундын шинжтэй байдаг. Үндсэн хуулийг түүхэн хөгжлийн үүднээс үечилбэл:
1. Түрүү үеийн үндсэн хууль:
АНУ-ын үндсэн хууль 1787
Польшийн үндсэн хууль 1791
Францын үндсэн хууль 1793
Норвегийн үндсэн хууль 1819
Бельгийн үндсэн хууль 1831
2. Дунд үеийн үндсэн хууль:/Дэлхийн 2-р дайнаас өмнөх үндсэн хуулиуд/
Австралийн үндсэн хууль 1900
Мексик 1917, тухайн үед олон улс орон тусгаар тогтнолоо олж, колониуд задарснаар маш олон улс анхны үндсэн хуулиа баталсан байна.
3. Шинэ үеийн үндсэн хууль: /Дэлхийн 2-р дайнаас хойш 90-д он хүртэл/
Африк тивийн олон улс орон үндсэн хуулиа баталсан. Мөн Япон /1946/ дайнд ялагдснаар үндсэн хуулиа шинээр батлах болсон. Азид Филипин/1987/,Өмнөд Солонгос/1948/ зэрэг улсууд үндсэн хуулиа баталсан. Америк тивд Болив/1967/, Бразил/1988/,Гондурас/1982/, Доменикан/1963/, Сальвадор/1983/, Канад/1867,1982/ г.м
Европ тивд баруун европын ихэнх улс орнууд, Итали/1948/, Франц/1958/, Герман/1949/, Дани/1953/, Грек/1975/, Испани/1978/, Португали/1976/ үндсэн хуулиа баталсан байна.
4. Нэн шинэ үеийн үндсэн хууль: /90-д оноос хойш одоог хүртэл/
Ардчилалын 3 дахь давалгааны оргил үеийн, социалист систем задарч хуучин социалист орнууд үндсэн хуулиа шинээр баталсан. Ялангуяа Зүүн европын орнууд, Дундад азийн орнууд, Балтийн тэнгисийн орнууд, Чех/1992/, Косова/2008/
5. Ирээдүйн үндсэн хууль:
Тухайн улс орны улс төрийн систем, нийгмийн тулгуур зарчим өөрчлөгдснөөр шинээр үндсэн хуулиуд батлагдаж болох юм.
Үндсэн хууль нь зөвхөн эрх зүйн төдийгүй, улс төрийн шинжтэй улс төрийн ач холбогдолтой онцгой баримт бичиг юм. Үндсэн хуулийн мөн чанарыг илэрхийлдэг онцгой шинжүүд бий. Үүнд:
- Үндсэн хууль нь эрх зүйн нэгдмэл тогтолцоог бүрдүүлэх тулгуур суурь болдог.
- Үндсэн хууль нь төрийн тогтолцооны тулгуур үндэс
- Үндсэн хууль бол нийгмийн амьдралын бүхий л салбар, хүрээний үндсийг тодорхойлсон харьцангуй тогтвортой байна.
- Үндсэн хууль нь ард түмний бүрэн эрхийн баталгаа болдог.
- Үндсэн хууль нь тунхаглалын шинжтэй байна.
Орчин үед төр, нийгэм, иргэн гурвын харилцааны үндсэн зарчмыг тодорхойлсон төрийн тогтолцооны үндэс, нийгмийн байгуулам, улс төрийн систем, дэглэм, төрийн эрх барих удирдах байгууллагын үйл ажиллагаа, зохион байгуулалтын зарчим, сонгуулийн систем, иргэдийн үндсэн эрх, үүрэг зэрэг асуудлыг тусгаж, тэдгээрийг хуульчлан баталгаажуулсан улс төр, эрх зүйн гол тулгуур баримт бичгийг Үндсэн хууль гэж нэрлэх жишиг тогтжээ.
Орчин үеийн Үндсэн хуулийн анхдагч нь Америк бөгөөд 1787 онд анхны үндсэн хуулиа баталж одоо ч хэрэглсээр байна. Учир нь Америкийн нийгмийн харилцааны тулгуур зарчим өөрчлөгдөөгүй гэсэн үг юм. Үндсэн хууль нь төр ёсны хөгжилтэй салшгүй холбоотой байдаг. Монголын үндсэн хууль өөрчлөгдөж, шинэчлэгдэж ирсэн нь төр иргэний харилцаа, нийгмийн тулгуур зарчим өөрчлөгдөж байсанд оршино.
Үндсэн хууль нь нийгмийн харилцааг зохицуулах төрийн зохицуулалтын хамгийн гол баримт бичиг мөн. Үндсэн хууль нь төр, иргэний харилцааг зохицуулдаг дундын шинжтэй байдаг. Үндсэн хуулийг түүхэн хөгжлийн үүднээс үечилбэл:
1. Түрүү үеийн үндсэн хууль:
АНУ-ын үндсэн хууль 1787
Польшийн үндсэн хууль 1791
Францын үндсэн хууль 1793
Норвегийн үндсэн хууль 1819
Бельгийн үндсэн хууль 1831
2. Дунд үеийн үндсэн хууль:/Дэлхийн 2-р дайнаас өмнөх үндсэн хуулиуд/
Австралийн үндсэн хууль 1900
Мексик 1917, тухайн үед олон улс орон тусгаар тогтнолоо олж, колониуд задарснаар маш олон улс анхны үндсэн хуулиа баталсан байна.
3. Шинэ үеийн үндсэн хууль: /Дэлхийн 2-р дайнаас хойш 90-д он хүртэл/
Африк тивийн олон улс орон үндсэн хуулиа баталсан. Мөн Япон /1946/ дайнд ялагдснаар үндсэн хуулиа шинээр батлах болсон. Азид Филипин/1987/,Өмнөд Солонгос/1948/ зэрэг улсууд үндсэн хуулиа баталсан. Америк тивд Болив/1967/, Бразил/1988/,Гондурас/1982/, Доменикан/1963/, Сальвадор/1983/, Канад/1867,1982/ г.м
Европ тивд баруун европын ихэнх улс орнууд, Итали/1948/, Франц/1958/, Герман/1949/, Дани/1953/, Грек/1975/, Испани/1978/, Португали/1976/ үндсэн хуулиа баталсан байна.
4. Нэн шинэ үеийн үндсэн хууль: /90-д оноос хойш одоог хүртэл/
Ардчилалын 3 дахь давалгааны оргил үеийн, социалист систем задарч хуучин социалист орнууд үндсэн хуулиа шинээр баталсан. Ялангуяа Зүүн европын орнууд, Дундад азийн орнууд, Балтийн тэнгисийн орнууд, Чех/1992/, Косова/2008/
5. Ирээдүйн үндсэн хууль:
Тухайн улс орны улс төрийн систем, нийгмийн тулгуур зарчим өөрчлөгдснөөр шинээр үндсэн хуулиуд батлагдаж болох юм.
Үндсэн хууль нь зөвхөн эрх зүйн төдийгүй, улс төрийн шинжтэй улс төрийн ач холбогдолтой онцгой баримт бичиг юм. Үндсэн хуулийн мөн чанарыг илэрхийлдэг онцгой шинжүүд бий. Үүнд:
- Үндсэн хууль нь эрх зүйн нэгдмэл тогтолцоог бүрдүүлэх тулгуур суурь болдог.
- Үндсэн хууль нь төрийн тогтолцооны тулгуур үндэс
- Үндсэн хууль бол нийгмийн амьдралын бүхий л салбар, хүрээний үндсийг тодорхойлсон харьцангуй тогтвортой байна.
- Үндсэн хууль нь ард түмний бүрэн эрхийн баталгаа болдог.
- Үндсэн хууль нь тунхаглалын шинжтэй байна.
Орчин үед төр, нийгэм, иргэн гурвын харилцааны үндсэн зарчмыг тодорхойлсон төрийн тогтолцооны үндэс, нийгмийн байгуулам, улс төрийн систем, дэглэм, төрийн эрх барих удирдах байгууллагын үйл ажиллагаа, зохион байгуулалтын зарчим, сонгуулийн систем, иргэдийн үндсэн эрх, үүрэг зэрэг асуудлыг тусгаж, тэдгээрийг хуульчлан баталгаажуулсан улс төр, эрх зүйн гол тулгуур баримт бичгийг Үндсэн хууль гэж нэрлэх жишиг тогтжээ.
