Нэг. Парламентын эрх мэдэл:
Парламент нь нийгэмд хамаатай нийтлэг шийдвэрийг гаргах үүрэг хариуцлагыг Үндсэн хуулийн утга санааны дагуу өөрт хүлээсэн байх бөгөөд түүнийгээ хэрэгжүүлэх боломж нь парламентын эрх мэдэл юм. Парламентад эрх мэдлээр нь дамжин орж ирэн, бусдаас онцгойрон хамгаалагдаж буй чиг үүргүүд нь “бүрэн эрх”-ээр тодорхойлогдож, харин уг эрхийг олгосон бүтцийн сонирхол бүрэн эрхтэй харьцахыг буюу бүрэн эрхийн хүрээ хязгаарыг “эрх хэмжээ” хэмээн тодорхойлдог байна.
Парламентыг эрх мэдлийн хүрээнийх нь хамаарлаар дараах ангилалыг хийсэн байдаг. Үүнд:
- Өргөн эрх мэдэлтэй: парламентын засаглалтай улс орнууд хамаарах бөгөөд, бүрэн эрхийнхээ хүрээнд ерөнхий сайдыг томилох, Засгийн газрыг бүрдүүлэн батламжлах эрхийг агуулахаас гадна Засгийн газарт хариуцлага тооцох, хууль тогтоох эрхээ хэнтэй ч хуваалцдаггүй.
- Хязгаарлагдмал эрх мэдэлтэй: парламент зөвхөн хууль болон бусад шийдвэрийг л батлах эрхтэй ба засгийн газарт зарим хэм хэмжээг тогтоох эрхийг эдлүүлдэг.
- Харьцангуй хязгаарлагдмал эрх мэдэлтэй: энэ тогтолцоо нь холбооны улс ба төвлөрөл сааруулсан нэгдмэл улсуудад тархсан байдаг. Эдгээр улсуудад төвлөрсөн засгийн эрх мэдэл нь Үндсэн хуулинд заасны дагуу холбооны болон бусад нутаг дэвсгэрийн субъектуудын эрх мэдлээр хязгаарлагдсан байна.
Парламент нь дараах нийтлэг эрх мэдлийг эдэлдэг:
- Хууль батлах, нэмэлт өөрчлөлт оруулах.
- Төрийн захиргааны байгууллага байгуулах, албан тушаалтныг томилох
- Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөр, улсын төсөв, түүний гүйцэтгэлийн тайланг батлах
- Хууль, парламентын бусад шийдвэрийн биелэлтийг хянан шалгах гэх мэт эрхийг эдэлнэ.
1. Төсөв батлах үйл явц дахь парламентын эрх мэдэл:
Парламентын санхүүгийн хүрээн дэх бүрэн эрх нь Улсын төсөв батлах, түүний орлогын бүрдэлт, зарцуулалтыг хянахад оршдог. Монгол улсын Үндсэн хуулийн 25-р зүйлд УИХ-н онцгой бүрэн эрхийг зааж өгсөн байдаг бөгөөд Төрийн санхүү, зээл, албан татвар, мөнгөний бодлого, улсын эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийн үндсэн чигийг тодорхойлж, засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөр, улсын төсөв, түүний гүйцэтгэлийн тайланг батлах хэмээн УИХ-н төсөвтэй холбоотой эрхийг тодорхой заасан байдаг. Өнөөдөр манай улсад төсвийн асуудлыг зохицуулж буй дараах 2 гол хууль байна.
1. төсвийн байгууллагын удирдлага, санхүүжилтийн хууль. 2002 он
2. нэгдсэн төсвийн тухай хууль
Төсвийн байгууллагын удирдлага, санхүүжилтийн тухай хуулинд:
6.1. Улсын Их Хурал нь дараахь бүрэн эрхтэй:
6.1.1. Засгийн газрын өргөн мэдүүлснээр улсын төсвийн орлого, төрийн чиг үүрэгт
хамаарах ажил, үйлчилгээний санхүүжилт, бусад санхүүжилтийг хэлэлцэж батлах;
6.1.2. төсвийн хүрээний мэдэгдлийг хэлэлцэн зөвшөөрөх;
6.1.3. төсвийн хүрээний мэдэгдэлд үндэслэн улсын эдийн засаг, нийгмийг хөгжүүлэх
үндсэн чиглэл, улсын төсвийг батлах;
6.1.4. төсвийн байгууллага төсвийн хөрөнгийг үр ашигтай зарцуулж, үр дүнг нь тайлагнах
тогтолцоог бүрдүүлэх;
6.1.5. нэгдсэн төсвийн гүйцэтгэлийг хэлэлцэх, Засгийн газрын санхүүгийн тайлан болон
улсын төсвийн гүйцэтгэлийг батлах. хэмээн УИХ-н бүрэн эрхийг зааж өгсөн.
Мөн парламентын бүтцэд төсвийн талаарх асуудал эрхэлсэн Төсвийн байнгын хороо ажиллаж байна. Төсвийн байнгын хорооны эрхлэх асуудлын хүрээ нь:
20.5.1. улсын нэгдсэн төсөв, түүний гүйцэтгэл, хяналт;
20.5.2. төрийн санхүү, зээлийн болон татварын бодлого;
20.5.3. аудитын асуудал;
20.5.4. гадаад улс, олон улсын санхүүгийн байгууллагатай байгуулсан зээлийн гэрээ, хэлцэл;
20.5.5. Улсын Их Хурлын төсөв.
Төсвийг агуулгаар нь авч үзвэл нэг талаас байнга хязгаартай байдаг нөөцийг ямар хэмжээгээр хэрхэн хуримтлуулах, нөгөө талаас энэхүү хуримтлуулсан хязгаартай нөөцийг байнгын өсөн нэмэгдэж байдаг төр болон нийтийн хэрэгцээг хангахад хэрхэн хүртээж, дахин хуваарилах төрийн санхүүгйн тэнцлийн сонголтын асуудал байдаг. монгол улсын хуулинд “Төрийн чиг үүргийг хэрэгжүүлэхэд шаардагдах санхүүгийн эх үүсвэрийг бий болгох зорилгоор тухайн төсвийн жилд өөрийн мэдэлд хуримтуулан хуваарилж, зарцуулах мөнгөн хөрөнгийн орлого, зарлагын тэнцлийг Монгол Улсын төсөв гэнэ” гэж тодорхойлсон байна. Монгол улсын нэгдсэн төсөв нь Монгол улсын төсөв болон орон нутгийн төсвөөс бүрдэнэ. Улсын Их Хурлаас баталсан Монгол Улсын Засгийн газрын бүрдүүлэн, зарцуулах төсвийг Улсын төсөв гэнэ.
Төсөв бол явцуу утгаараа тооны хэлэнд оруулсан Засгийн газрын үйл ажиллагаа юм. Энэхүү үйл ажиллагаа нь эрх зүйн хувьд Парламент баталж өгдөг бөгөөд ингэснээрээ Засгийн газрыг доорх хоёр үүргээ хэрэгжүүлэх эрх зүйн үндсийг нээж өгдөг.
1. Улсын төсвийн орлогыг хангах. Төсвийн орлого бүрдүүлэлт буюу татвар хураалтыг жил бүр парламент баталдаг бөгөөд эл эрх мэдэл нь татварын системийг парламентаас хянах боломжтой болгодог.
2. Парламентаас Засгийн газарт Улсын төсөв зарцуулах эрхийг олгодог. Энэ эрхээс үндэслэн парламентын бүрэн эрхийн хүрээнд улсын төсвийн гүйцэтгэлийн тухай Засгийн газрын тайланг баталдаг. Татвар тогтоох эрх нь парламентын онцгой бүрэн эрхэд багтдаг хэдий ч татварын тогтолцооны зохицуулалтанд орон нутагт зарим татвартай холбоотой эрхийг олгодог.
2.Төсвийн мөчлөгийн үе шатууд дахь парламентын оролцоо:
Төсвийн мөчлөг нь ихэвчлэн дөрвөн үе шаттай байдаг:
- Төсөв боловсруулалт буюу гүйцэтгэх засаглалаас төсвийн төлөвлөгөө нэгтгэж гаргах үе,
- Төсөв батлах буюу хууль тогтоох засаглалаас уг төсвийн төлөлвлөгөөг хэлэлцэж, нэмэлт, өөрчлөлт оруулан батлах үе
- Хэрэгжүүлэлт буюу төсвийн бодлогыг Засгийн газраас хэрэгжүүлэх үе
- Аудит ба үнэлгээ буюу төсвийн зарлагын бодит гүйцэтгэлийг тооцож, түүний үр дүнд үнэлэлт өгөх үе
Төсөв боловруулалт:
Төсвийн эхний боловсруулалтад гүйцэтгэх засаглалын хүрээний цөөнгүй оролцогч оролцдог боловч бараг энэ хүрээнд дангаараа хийгддэг гэж болно. Гол төлөв нэг газар буюу иэхвчлэн Сангийн яамны төсвийн газраас төсөв болосруулалтыг удирдан зохицуулж, яам, газар бүрээс мэдээлэл шаардан, санхүүжилтийн төлөө өрсөлдөж буй засгийн газрын тэргүүлэх чиглэлийн саналуудыг төсвийн зарлагын нийт дүнд багтаахад зайлшгүй шаардлагатай сонголтуудыг дэвшүүлдэг. Энэ үйл явц хэдхэн долоо хоногоос хэдэн сар хүртэл хугацаатай үргэлжлэх бөгөөд энэ хугацаа яам, газруудын оролцооны цар хүрээ болон тэдний саналыг харгалзсан байдлаас ихээхэн хамаардаг.
Ер нь, төсвийг жил бүр цоо шинээр эхлэн боловруулдаггүй. Харин шинэ төсөв хийхдээ хамгийн сүүлд батлагдсан төсвийг эхлэлийн цэг буюу суурь болгон ашиглаж түүнд гарах өөрчлөлтийг нэмж тусгах хандлагатай байдаг. Гэхдээ төсөвт орсон бүх өөрчлөлт цэвэр өсөн нэмэгдэх шинжтэй байдаг гэсэн үг биш. Тухайн улсын эдийн засгийн нөхцөл байдал, эсвэл Засгийн газрын тэргүүлэх чиглэлүүдэд гарах өөрчлөлтөөс хамаарч төсөв жилээс жилд нилээд өөрчлөгдөж болох талтай.
Төсвийн ерөнхий хүрээ нь эдийн засгийн өсөлт, инфляци, хүн ам зүйн өөрчлөлт гэх мэт төсвийн нийт орлого, зарлагад нөлөөлөх гол үзүүлэлтүүдийн хэтийн тооцооноос нэг талаар хамаарч тодорхойлогддог. Түүнчлэн төсвийн алдагдал болон өрийг тодорхой түвшинд барих, татварыг нэмэгдүүлэх буюу багасгах, эсвэл тодорхой тэргүүлэх чиглэлүүдэд зарцуулах зардлыг нэмэгдүүлэх зэрэг томоохон зорилгууд төсвийн хүрээнд нөлөөлж болно.
Төсөв батлах:
Гүйцэтгэх засаглалаас боловсруулсан төсвийг хууль тогтоогчид хэлэцэж, улмаар хууль болгон батлах үйл явц юм. Энэхүү үе шат нь гүйцэтгэх засаглалаас төсвийг хууль тогтоох байгууллагад албан ёсоор өргөн барьснаар эхэлнэ. Ингэсний дараа хууль тогтоох байгууллага төсвийг хэлэлцэх бөгөөд үүнд нийтэд зориулсан сонсгол хийх, байнгын хороодоор дамжуулан төсвийг хэлэлцэн санал хураах ажиллагаа ордог. Хууль тогтоох байгууллага төсвийн төслийг хэвээр нь, эсвэл зохих нэмэлт, өөрчлөлт оруулан баталснаар энэ үйл явц өндөрлөнө. Зарим оронд хууль тогтоох байгууллага төсвийн төслийг батлахаас татгалзаж, өөрсдийн боловсруулсан хувилбараар сольж батлах тохиолдол ч байдаг.
Төсөв батлах үйл явц нь ихэвчлэн төсөвт олны анхаарал хамгийн их тавигддаг, төсвийн талаарх мэдээлэл нийтэд хамгийн өргөн хүрдэг үе байдаг. Уг нь хууль тогтоох байгууллага гүйцэтгэх засаглалаас өргөн барьсан төслийг хянаж, нэмэлт, өөрчлөлт оруулах цаг хугацаа, нөөц бололцоотой байвал сайн байдаг. Гэвч практик дээр аливаа улсын төсвийн үйл ажиллагааны эрх зүйн хүрээ, улс төрийн тогтолцоо нь хууль тогтоох байгууллагаас төсөвт үзүүлэх нөлөөг хязгаарлаж байдаг. Түүнчлэн хууль тогтоох байгууллагад төсвийн үйл ажиллагааны талаархи мэдлэг туршлага, төсөв дээр авч ажиллуулах хүний дутагддагаас энэ боломж нь хязгаарлагддаг. Гэсэн хэдий ч эдгээр хязгаарлалт нь хууль тогтоох байгууллагын бүх боломжуудыг хааж байна гэсэн үг биш. Хууль тогтоогчид гүйцэтгэх засаглалаас өргөн барьсан төсвийн тодорхой асуудлаар сонсгол хийлгэх, тусгай хороо ажиллуулах, гүйцэтгэх засаглалаас мэдээлэл шаардаж асуулга тавих, эсвэл олон нийтийн хэлэлцүүлэг явуулах зэргээр төсвийн асуудалд оролцож болдог. Мөн төсвийн үйл явцад хууль тогтоох байгууллага илүү идэвхтэй оролцдог улс орнуудад төрийн бус байгууллагуудаас төсвийн сонсголд шинжээчийн үүрэгтэйгээр оролцох, төсвийн төслийн талаарх санал шүүмжлэлээ бусад хэлбэрээр өгөх бололцоо гардаг. Тэдний шинжилгээ, мэдээлэл нь төсвийн хэлэлцүүлэгт нөлөөлж, тухайн төсвийн төслөөс ядууст үзүүлэх нөлөөтэй холбоотой чухал асуудлуудыг тодотгож өгөх боломжтой.
Манай улсын хувьд төсвийн тухай хууль нь тухайн жилийн 1сарын 1-ээс өмнө батлагдсан байх шаардлгатай байдаг. Монгол улсын төсвийн тухай хуулийг батлах үйл явц нь дараах процедурын дагуу явагддаг.
1. Засгийн газрын боловсруулсан хуулийн төслийг зохих байнгын хорооны хуралдаанаар төслийг хэлэлцэх эсэх асуудлыг хэлэлцэж санал, дүгнэлт гаргана.
2. УИХ-н чуулганы нэгдсэн хуралдаанаар төслийг хэлэлцэх эсэх асуудлыг шийднэ.
3. Анхны хэлэлцүүлэгт бэлтгэхээр зохих БХ-нд шилжүүлэх бөгөөд байнгын хороогоор анхны хэлэлцүүлэгт бэлтгэх
4. УИХ-н чуулганы нэгдсэн хуралдаанаар анхны хэлэлцүүлгийг хийдэг.
5. Эцсийн хэлэлцүүлэгт бэлтгэхээр Төсвийн БХ-нд шилжүүлэх
6. БХ-оор эцсийн хэлэлцүүлэгт бэлтгэх
7. УИХ-н нэгдсэн чуулганы хуралдаанаар эцсийн хэлэлцүүлгийг хийх
8. Хууль бусад шийдвэрийг батлах
9. УИХ-ын чуулганы нэгдсэн хуралдаанд эцсийн найруулга танилцуулах
10. Ёсчилно.
Төсөв хэрэгжүүлэлт:
Зарцуулалт нь батлагдсан төсвийн дагуу явж байгаа эсэхийг зохицуулж хянах тал дээр Засгийн газрууд үлэмж ялгаатай байдаг. Зарим тохиолдолд, яам, газруудад хуваарилсан зардлуудыг хянах, томоохон зардлыг батлах зэргээр Төрийн сан (буюу Сангийн яам)-гаас төсвийн зарцуулалтад төвлөрсөн хатуу хяналт тавьдаг бол, яам газрууд нь илүү бие даасан тохиолдолд төрийн сангаас яам газар бүр зарцуулалтаа тогтмол тайлагнахыг шаардах замаар зарлагын хяналтыг хэрэгжүүлдэг.
Практик дээр, төсөв яг батлагдсан зориулалтаараа тэр бүр хэрэгждэггүй. Төсвийн санхүүжилтийн хэмжээ хүрэлцэхгүй, олгосон санхүүжилтийг зориулалтын дагуу зарцуулахгүй байх асуудал гарч ирдэг. Ийм зөрүүнүүд нь бодлогын ухамсартай шийдвэрийн үр нөлөө, эсхүл эдийн засгийн нөхцөл байдлын өөрчлөлтийн эсрэг хариу үйлдэл байж болно. Гэвч батлагдсан төсөв ба бодит гүйцэтгэлийн эрс зөрүүтэй байдлыг эрүүл бодлогын тусгал гэж зөвтгөж үзэх боломжгүй үед л санаа зовоосон асуудлууд гарч ирдэг. Энэ нь нэг талаас гүйцэтгэх засаглалынхан эрх мэдлээ илт хэтрүүлэн, урвуугаар ашигласны үр дүн байж болох боловч нөгөө талаас төсвийн тааруухан тогтолцоо, техник хүндрэлүүдээс үүдэлтэй байж, гүйцэтгэх засаглалынхан төсвийн зүйл заалтуудыг хуулийн дагуу хэрэгжүүлэхэд хүндрэл учруулдаг байж болно. Тухайлбал, төсөвт зарим санхүүжилтийн зориулалт тодорхой тусгагдаагүй, мөн тайлагналтын тогтолцоо сулаас болж гүйцэтгэх засаглалаас зарлагын урсгалд хяналт шинжилгээ хийхэд шаардлагатай мэдээллийн хүртээмжийг хязгаарлаж байж болно.
Хяналтын үе:
Төсвийн мөчлөгийн сүүлийн үе шатанд улсын төсвийн хөрөнгийг үр дүнтэй ашигласан эсэхийг хэмжихэд чиглэсэн цөөнгүй үйл ажиллагаа багтдаг. Уг нь гүйцэтгэх засаглал төсөв санхүүгийн үйл ажиллагаагаа хууль тогтоогчид болон олон нийтэд өргөн хүрээтэй тайлагнадаг байвал зохистой. Мөн төсөв санхүүгийн эдгээр үйл ажиллагаанд аудитын байгууллагууд, ерөнхий аудитор гэх мэт тогтсон хараат бус, мэргэжлийн байгууллагууд тогтмол үнэлэлт дүгнэлт өгдөг байх ёстой. Аудитын байгууллага нь үнэн зөв тайланг цаг хугацаанд нь гаргаж өгөх чадавхитай байх шаардлагатай.
Үр дүнгийн үнэлгээ, аудит хоёр бол дан ганц хууль тогтоох засаглал хяналтын чиг үүргээ хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай арга хэрэгсэл болоод зогсохгүй төсвийн зарлагын удирдлагын ерөнхий тогтолцооны салшгүй чухал бүрэлдэхүүн хэсгүүд байдаг. Мөн улсын төсвийн хөрөнгийн хамгийн үр ашигтай зарцуулагдах нөхцлийг хангахад гүйцэтгэлийн тайлангууд зайлшгүй шаардлагатай байдаг.
Парламент нь нийгэмд хамаатай нийтлэг шийдвэрийг гаргах үүрэг хариуцлагыг Үндсэн хуулийн утга санааны дагуу өөрт хүлээсэн байх бөгөөд түүнийгээ хэрэгжүүлэх боломж нь парламентын эрх мэдэл юм. Парламентад эрх мэдлээр нь дамжин орж ирэн, бусдаас онцгойрон хамгаалагдаж буй чиг үүргүүд нь “бүрэн эрх”-ээр тодорхойлогдож, харин уг эрхийг олгосон бүтцийн сонирхол бүрэн эрхтэй харьцахыг буюу бүрэн эрхийн хүрээ хязгаарыг “эрх хэмжээ” хэмээн тодорхойлдог байна.
Парламентыг эрх мэдлийн хүрээнийх нь хамаарлаар дараах ангилалыг хийсэн байдаг. Үүнд:
- Өргөн эрх мэдэлтэй: парламентын засаглалтай улс орнууд хамаарах бөгөөд, бүрэн эрхийнхээ хүрээнд ерөнхий сайдыг томилох, Засгийн газрыг бүрдүүлэн батламжлах эрхийг агуулахаас гадна Засгийн газарт хариуцлага тооцох, хууль тогтоох эрхээ хэнтэй ч хуваалцдаггүй.
- Хязгаарлагдмал эрх мэдэлтэй: парламент зөвхөн хууль болон бусад шийдвэрийг л батлах эрхтэй ба засгийн газарт зарим хэм хэмжээг тогтоох эрхийг эдлүүлдэг.
- Харьцангуй хязгаарлагдмал эрх мэдэлтэй: энэ тогтолцоо нь холбооны улс ба төвлөрөл сааруулсан нэгдмэл улсуудад тархсан байдаг. Эдгээр улсуудад төвлөрсөн засгийн эрх мэдэл нь Үндсэн хуулинд заасны дагуу холбооны болон бусад нутаг дэвсгэрийн субъектуудын эрх мэдлээр хязгаарлагдсан байна.
Парламент нь дараах нийтлэг эрх мэдлийг эдэлдэг:
- Хууль батлах, нэмэлт өөрчлөлт оруулах.
- Төрийн захиргааны байгууллага байгуулах, албан тушаалтныг томилох
- Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөр, улсын төсөв, түүний гүйцэтгэлийн тайланг батлах
- Хууль, парламентын бусад шийдвэрийн биелэлтийг хянан шалгах гэх мэт эрхийг эдэлнэ.
1. Төсөв батлах үйл явц дахь парламентын эрх мэдэл:
Парламентын санхүүгийн хүрээн дэх бүрэн эрх нь Улсын төсөв батлах, түүний орлогын бүрдэлт, зарцуулалтыг хянахад оршдог. Монгол улсын Үндсэн хуулийн 25-р зүйлд УИХ-н онцгой бүрэн эрхийг зааж өгсөн байдаг бөгөөд Төрийн санхүү, зээл, албан татвар, мөнгөний бодлого, улсын эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийн үндсэн чигийг тодорхойлж, засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөр, улсын төсөв, түүний гүйцэтгэлийн тайланг батлах хэмээн УИХ-н төсөвтэй холбоотой эрхийг тодорхой заасан байдаг. Өнөөдөр манай улсад төсвийн асуудлыг зохицуулж буй дараах 2 гол хууль байна.
1. төсвийн байгууллагын удирдлага, санхүүжилтийн хууль. 2002 он
2. нэгдсэн төсвийн тухай хууль
Төсвийн байгууллагын удирдлага, санхүүжилтийн тухай хуулинд:
6.1. Улсын Их Хурал нь дараахь бүрэн эрхтэй:
6.1.1. Засгийн газрын өргөн мэдүүлснээр улсын төсвийн орлого, төрийн чиг үүрэгт
хамаарах ажил, үйлчилгээний санхүүжилт, бусад санхүүжилтийг хэлэлцэж батлах;
6.1.2. төсвийн хүрээний мэдэгдлийг хэлэлцэн зөвшөөрөх;
6.1.3. төсвийн хүрээний мэдэгдэлд үндэслэн улсын эдийн засаг, нийгмийг хөгжүүлэх
үндсэн чиглэл, улсын төсвийг батлах;
6.1.4. төсвийн байгууллага төсвийн хөрөнгийг үр ашигтай зарцуулж, үр дүнг нь тайлагнах
тогтолцоог бүрдүүлэх;
6.1.5. нэгдсэн төсвийн гүйцэтгэлийг хэлэлцэх, Засгийн газрын санхүүгийн тайлан болон
улсын төсвийн гүйцэтгэлийг батлах. хэмээн УИХ-н бүрэн эрхийг зааж өгсөн.
Мөн парламентын бүтцэд төсвийн талаарх асуудал эрхэлсэн Төсвийн байнгын хороо ажиллаж байна. Төсвийн байнгын хорооны эрхлэх асуудлын хүрээ нь:
20.5.1. улсын нэгдсэн төсөв, түүний гүйцэтгэл, хяналт;
20.5.2. төрийн санхүү, зээлийн болон татварын бодлого;
20.5.3. аудитын асуудал;
20.5.4. гадаад улс, олон улсын санхүүгийн байгууллагатай байгуулсан зээлийн гэрээ, хэлцэл;
20.5.5. Улсын Их Хурлын төсөв.
Төсвийг агуулгаар нь авч үзвэл нэг талаас байнга хязгаартай байдаг нөөцийг ямар хэмжээгээр хэрхэн хуримтлуулах, нөгөө талаас энэхүү хуримтлуулсан хязгаартай нөөцийг байнгын өсөн нэмэгдэж байдаг төр болон нийтийн хэрэгцээг хангахад хэрхэн хүртээж, дахин хуваарилах төрийн санхүүгйн тэнцлийн сонголтын асуудал байдаг. монгол улсын хуулинд “Төрийн чиг үүргийг хэрэгжүүлэхэд шаардагдах санхүүгийн эх үүсвэрийг бий болгох зорилгоор тухайн төсвийн жилд өөрийн мэдэлд хуримтуулан хуваарилж, зарцуулах мөнгөн хөрөнгийн орлого, зарлагын тэнцлийг Монгол Улсын төсөв гэнэ” гэж тодорхойлсон байна. Монгол улсын нэгдсэн төсөв нь Монгол улсын төсөв болон орон нутгийн төсвөөс бүрдэнэ. Улсын Их Хурлаас баталсан Монгол Улсын Засгийн газрын бүрдүүлэн, зарцуулах төсвийг Улсын төсөв гэнэ.
Төсөв бол явцуу утгаараа тооны хэлэнд оруулсан Засгийн газрын үйл ажиллагаа юм. Энэхүү үйл ажиллагаа нь эрх зүйн хувьд Парламент баталж өгдөг бөгөөд ингэснээрээ Засгийн газрыг доорх хоёр үүргээ хэрэгжүүлэх эрх зүйн үндсийг нээж өгдөг.
1. Улсын төсвийн орлогыг хангах. Төсвийн орлого бүрдүүлэлт буюу татвар хураалтыг жил бүр парламент баталдаг бөгөөд эл эрх мэдэл нь татварын системийг парламентаас хянах боломжтой болгодог.
2. Парламентаас Засгийн газарт Улсын төсөв зарцуулах эрхийг олгодог. Энэ эрхээс үндэслэн парламентын бүрэн эрхийн хүрээнд улсын төсвийн гүйцэтгэлийн тухай Засгийн газрын тайланг баталдаг. Татвар тогтоох эрх нь парламентын онцгой бүрэн эрхэд багтдаг хэдий ч татварын тогтолцооны зохицуулалтанд орон нутагт зарим татвартай холбоотой эрхийг олгодог.
2.Төсвийн мөчлөгийн үе шатууд дахь парламентын оролцоо:
Төсвийн мөчлөг нь ихэвчлэн дөрвөн үе шаттай байдаг:
- Төсөв боловсруулалт буюу гүйцэтгэх засаглалаас төсвийн төлөвлөгөө нэгтгэж гаргах үе,
- Төсөв батлах буюу хууль тогтоох засаглалаас уг төсвийн төлөлвлөгөөг хэлэлцэж, нэмэлт, өөрчлөлт оруулан батлах үе
- Хэрэгжүүлэлт буюу төсвийн бодлогыг Засгийн газраас хэрэгжүүлэх үе
- Аудит ба үнэлгээ буюу төсвийн зарлагын бодит гүйцэтгэлийг тооцож, түүний үр дүнд үнэлэлт өгөх үе
Төсөв боловруулалт:
Төсвийн эхний боловсруулалтад гүйцэтгэх засаглалын хүрээний цөөнгүй оролцогч оролцдог боловч бараг энэ хүрээнд дангаараа хийгддэг гэж болно. Гол төлөв нэг газар буюу иэхвчлэн Сангийн яамны төсвийн газраас төсөв болосруулалтыг удирдан зохицуулж, яам, газар бүрээс мэдээлэл шаардан, санхүүжилтийн төлөө өрсөлдөж буй засгийн газрын тэргүүлэх чиглэлийн саналуудыг төсвийн зарлагын нийт дүнд багтаахад зайлшгүй шаардлагатай сонголтуудыг дэвшүүлдэг. Энэ үйл явц хэдхэн долоо хоногоос хэдэн сар хүртэл хугацаатай үргэлжлэх бөгөөд энэ хугацаа яам, газруудын оролцооны цар хүрээ болон тэдний саналыг харгалзсан байдлаас ихээхэн хамаардаг.
Ер нь, төсвийг жил бүр цоо шинээр эхлэн боловруулдаггүй. Харин шинэ төсөв хийхдээ хамгийн сүүлд батлагдсан төсвийг эхлэлийн цэг буюу суурь болгон ашиглаж түүнд гарах өөрчлөлтийг нэмж тусгах хандлагатай байдаг. Гэхдээ төсөвт орсон бүх өөрчлөлт цэвэр өсөн нэмэгдэх шинжтэй байдаг гэсэн үг биш. Тухайн улсын эдийн засгийн нөхцөл байдал, эсвэл Засгийн газрын тэргүүлэх чиглэлүүдэд гарах өөрчлөлтөөс хамаарч төсөв жилээс жилд нилээд өөрчлөгдөж болох талтай.
Төсвийн ерөнхий хүрээ нь эдийн засгийн өсөлт, инфляци, хүн ам зүйн өөрчлөлт гэх мэт төсвийн нийт орлого, зарлагад нөлөөлөх гол үзүүлэлтүүдийн хэтийн тооцооноос нэг талаар хамаарч тодорхойлогддог. Түүнчлэн төсвийн алдагдал болон өрийг тодорхой түвшинд барих, татварыг нэмэгдүүлэх буюу багасгах, эсвэл тодорхой тэргүүлэх чиглэлүүдэд зарцуулах зардлыг нэмэгдүүлэх зэрэг томоохон зорилгууд төсвийн хүрээнд нөлөөлж болно.
Төсөв батлах:
Гүйцэтгэх засаглалаас боловсруулсан төсвийг хууль тогтоогчид хэлэцэж, улмаар хууль болгон батлах үйл явц юм. Энэхүү үе шат нь гүйцэтгэх засаглалаас төсвийг хууль тогтоох байгууллагад албан ёсоор өргөн барьснаар эхэлнэ. Ингэсний дараа хууль тогтоох байгууллага төсвийг хэлэлцэх бөгөөд үүнд нийтэд зориулсан сонсгол хийх, байнгын хороодоор дамжуулан төсвийг хэлэлцэн санал хураах ажиллагаа ордог. Хууль тогтоох байгууллага төсвийн төслийг хэвээр нь, эсвэл зохих нэмэлт, өөрчлөлт оруулан баталснаар энэ үйл явц өндөрлөнө. Зарим оронд хууль тогтоох байгууллага төсвийн төслийг батлахаас татгалзаж, өөрсдийн боловсруулсан хувилбараар сольж батлах тохиолдол ч байдаг.
Төсөв батлах үйл явц нь ихэвчлэн төсөвт олны анхаарал хамгийн их тавигддаг, төсвийн талаарх мэдээлэл нийтэд хамгийн өргөн хүрдэг үе байдаг. Уг нь хууль тогтоох байгууллага гүйцэтгэх засаглалаас өргөн барьсан төслийг хянаж, нэмэлт, өөрчлөлт оруулах цаг хугацаа, нөөц бололцоотой байвал сайн байдаг. Гэвч практик дээр аливаа улсын төсвийн үйл ажиллагааны эрх зүйн хүрээ, улс төрийн тогтолцоо нь хууль тогтоох байгууллагаас төсөвт үзүүлэх нөлөөг хязгаарлаж байдаг. Түүнчлэн хууль тогтоох байгууллагад төсвийн үйл ажиллагааны талаархи мэдлэг туршлага, төсөв дээр авч ажиллуулах хүний дутагддагаас энэ боломж нь хязгаарлагддаг. Гэсэн хэдий ч эдгээр хязгаарлалт нь хууль тогтоох байгууллагын бүх боломжуудыг хааж байна гэсэн үг биш. Хууль тогтоогчид гүйцэтгэх засаглалаас өргөн барьсан төсвийн тодорхой асуудлаар сонсгол хийлгэх, тусгай хороо ажиллуулах, гүйцэтгэх засаглалаас мэдээлэл шаардаж асуулга тавих, эсвэл олон нийтийн хэлэлцүүлэг явуулах зэргээр төсвийн асуудалд оролцож болдог. Мөн төсвийн үйл явцад хууль тогтоох байгууллага илүү идэвхтэй оролцдог улс орнуудад төрийн бус байгууллагуудаас төсвийн сонсголд шинжээчийн үүрэгтэйгээр оролцох, төсвийн төслийн талаарх санал шүүмжлэлээ бусад хэлбэрээр өгөх бололцоо гардаг. Тэдний шинжилгээ, мэдээлэл нь төсвийн хэлэлцүүлэгт нөлөөлж, тухайн төсвийн төслөөс ядууст үзүүлэх нөлөөтэй холбоотой чухал асуудлуудыг тодотгож өгөх боломжтой.
Манай улсын хувьд төсвийн тухай хууль нь тухайн жилийн 1сарын 1-ээс өмнө батлагдсан байх шаардлгатай байдаг. Монгол улсын төсвийн тухай хуулийг батлах үйл явц нь дараах процедурын дагуу явагддаг.
1. Засгийн газрын боловсруулсан хуулийн төслийг зохих байнгын хорооны хуралдаанаар төслийг хэлэлцэх эсэх асуудлыг хэлэлцэж санал, дүгнэлт гаргана.
2. УИХ-н чуулганы нэгдсэн хуралдаанаар төслийг хэлэлцэх эсэх асуудлыг шийднэ.
3. Анхны хэлэлцүүлэгт бэлтгэхээр зохих БХ-нд шилжүүлэх бөгөөд байнгын хороогоор анхны хэлэлцүүлэгт бэлтгэх
4. УИХ-н чуулганы нэгдсэн хуралдаанаар анхны хэлэлцүүлгийг хийдэг.
5. Эцсийн хэлэлцүүлэгт бэлтгэхээр Төсвийн БХ-нд шилжүүлэх
6. БХ-оор эцсийн хэлэлцүүлэгт бэлтгэх
7. УИХ-н нэгдсэн чуулганы хуралдаанаар эцсийн хэлэлцүүлгийг хийх
8. Хууль бусад шийдвэрийг батлах
9. УИХ-ын чуулганы нэгдсэн хуралдаанд эцсийн найруулга танилцуулах
10. Ёсчилно.
Төсөв хэрэгжүүлэлт:
Зарцуулалт нь батлагдсан төсвийн дагуу явж байгаа эсэхийг зохицуулж хянах тал дээр Засгийн газрууд үлэмж ялгаатай байдаг. Зарим тохиолдолд, яам, газруудад хуваарилсан зардлуудыг хянах, томоохон зардлыг батлах зэргээр Төрийн сан (буюу Сангийн яам)-гаас төсвийн зарцуулалтад төвлөрсөн хатуу хяналт тавьдаг бол, яам газрууд нь илүү бие даасан тохиолдолд төрийн сангаас яам газар бүр зарцуулалтаа тогтмол тайлагнахыг шаардах замаар зарлагын хяналтыг хэрэгжүүлдэг.
Практик дээр, төсөв яг батлагдсан зориулалтаараа тэр бүр хэрэгждэггүй. Төсвийн санхүүжилтийн хэмжээ хүрэлцэхгүй, олгосон санхүүжилтийг зориулалтын дагуу зарцуулахгүй байх асуудал гарч ирдэг. Ийм зөрүүнүүд нь бодлогын ухамсартай шийдвэрийн үр нөлөө, эсхүл эдийн засгийн нөхцөл байдлын өөрчлөлтийн эсрэг хариу үйлдэл байж болно. Гэвч батлагдсан төсөв ба бодит гүйцэтгэлийн эрс зөрүүтэй байдлыг эрүүл бодлогын тусгал гэж зөвтгөж үзэх боломжгүй үед л санаа зовоосон асуудлууд гарч ирдэг. Энэ нь нэг талаас гүйцэтгэх засаглалынхан эрх мэдлээ илт хэтрүүлэн, урвуугаар ашигласны үр дүн байж болох боловч нөгөө талаас төсвийн тааруухан тогтолцоо, техник хүндрэлүүдээс үүдэлтэй байж, гүйцэтгэх засаглалынхан төсвийн зүйл заалтуудыг хуулийн дагуу хэрэгжүүлэхэд хүндрэл учруулдаг байж болно. Тухайлбал, төсөвт зарим санхүүжилтийн зориулалт тодорхой тусгагдаагүй, мөн тайлагналтын тогтолцоо сулаас болж гүйцэтгэх засаглалаас зарлагын урсгалд хяналт шинжилгээ хийхэд шаардлагатай мэдээллийн хүртээмжийг хязгаарлаж байж болно.
Хяналтын үе:
Төсвийн мөчлөгийн сүүлийн үе шатанд улсын төсвийн хөрөнгийг үр дүнтэй ашигласан эсэхийг хэмжихэд чиглэсэн цөөнгүй үйл ажиллагаа багтдаг. Уг нь гүйцэтгэх засаглал төсөв санхүүгийн үйл ажиллагаагаа хууль тогтоогчид болон олон нийтэд өргөн хүрээтэй тайлагнадаг байвал зохистой. Мөн төсөв санхүүгийн эдгээр үйл ажиллагаанд аудитын байгууллагууд, ерөнхий аудитор гэх мэт тогтсон хараат бус, мэргэжлийн байгууллагууд тогтмол үнэлэлт дүгнэлт өгдөг байх ёстой. Аудитын байгууллага нь үнэн зөв тайланг цаг хугацаанд нь гаргаж өгөх чадавхитай байх шаардлагатай.
Үр дүнгийн үнэлгээ, аудит хоёр бол дан ганц хууль тогтоох засаглал хяналтын чиг үүргээ хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай арга хэрэгсэл болоод зогсохгүй төсвийн зарлагын удирдлагын ерөнхий тогтолцооны салшгүй чухал бүрэлдэхүүн хэсгүүд байдаг. Мөн улсын төсвийн хөрөнгийн хамгийн үр ашигтай зарцуулагдах нөхцлийг хангахад гүйцэтгэлийн тайлангууд зайлшгүй шаардлагатай байдаг.
Комментариев нет:
Отправить комментарий
сайн уу?